Bugün Anarşizm - Daniel Colson'la Söyleşi

Saint Etienne Üniversitesi sosyoloji profesörü ve Proudhon'dan Deleuze'e Felsefi Anarşizm Sözlüğü'nün (Cep Kitapçığı, 2001) ve "Anarşist Felsefenin Üç Denemesi: İslam, Tarih, Monadoliji"nin (Leo Sheer, 2004) yazarı Daniel Colson'la görüştük. Daniel Colson Lyonlu özgür kütüphane "Le Gryffe"in oluşturucularından biri.* Bugün dünyadaki anarşist alanların bir listesini çıkarabilir misin? Anarşist geleneğin kolektifler ya da entellektüel üretim bakış açısınca canlı olduğu ülke ya da bölgeler neler?


Bildiğim kadarıyla, anarşizm çok sayıda ülkede canlı. Bir anarşist geleneğin olmadığı ya da çok az olduğu ülkelerde dahi anarşizmle karşılaşıyoruz, Türkiye'de, Mısır'da ya da mesela İran'da olduğu gibi, aynı zamanda bu geleneğin uzun on yıllar boyunca diktatörlükle kırıldığı ülkelerde de, güçlü bir dirilişe şahit olmak üzere olan Latin Amerika gibi. Ve elbette daha tutarlı bir şekilde geleneğin sürmüş olduğu yerlerde ya da majör olayların arasından birden bire yeniden ortaya çıktığı yerlerde karşılaşıyoruz. Bu durum daha çok Avrupalı ülkelerde geçerli. Biraz abartarak, direbiliriz ki çağdaş anarşizmin en canlı olduğu yerlerin güçlü bir anarşist geleneğin var olduğu ülkeler oldukları şaşmaz bir durum değil. Gelenek kimi zaman ağırlıktır. Bu bakış açısınca, Kuzey Amerika anarşizmi, çerçevelere ve geçmişin temsillerine daha az bağlı olarak kuşkusuz en azından bir düşünceler alanı üstünde, dünyada anarşist dirilmenin en canlı kesimlerinden birini oluşturuyor, özellikle internet ve olası kıldığı karşılaşmalar sayesinde.


Bugün olduğu kadar tarihsel olarak da, anarşizmin farklı akımları nelerdir? Mesela sendikalist anarşizmle daha çok "otonomi"ye kayan bir anarşizm arasında bir fark gözetmek doğru mu? Bu akımları hangi teorik ve pratik temeller ayrıştırıyor?


Otonomi, yani canlıların mutlak fark ve bağımsızlığı, anarşist projenin gönlünde yer alır, her ne formda olursa olsun. Otonom hareket ve sendikalist anarşizm arasındaki ayrışma ve kimi zaman karşıtlık üç temel nedenle açıklanır: tarihi karşılaştırmada, neredeyse bir asırdır devam eden anarşist ve devrimci işçi hareketleri arasında genel olarak büyük çapta sendikal bir karakter vardır. Ama sadece bu değil, sendikacılık her hal ve durumda, bu ortak tecrübenin sonraki zamansız ve harici basit modelinin belirgin değişimi ile günümüzdeki anlamında kelime olarak çok da aynı şeyi ifade etmemektedir. Tarihsel pratiklerde, reformist işçi hareketlerinden ve marksist hegemonyaya (Rus devrimi sonrasında) kadar var olan güçlü düşünce ayrılığının sonu, açıkça özgürlükçü olan akımların gelişimine vardı. Ama marksist düşünce içinde, (Maximilien Rubel'in ileri sürdüğü gibi) kimi noktalardan anarşist olan bir Marx'ın içinde düşünmeye çabalayarak ve sosyalist, sosyal demokrat, reformist ya da bürokratik bir sendikalizm karşıtı ve anarko sendikalizm ya da devrimci sendikalizmle başka bir ortak noktası olmayan bir sendikalizm ilanıdır bu. Güncel bağlamda, "otonomi" ve "sendikalizm" arasındaki ayrılık, durumları ve bağlamları izleyerek, özgürlükçü projenin yalıtılmasını ve daha çok ya da daha az tarihsel, birbirini içeren ve diğer var olan ya da var olabilecek biçimlerin çokluğunu örten iki var oluş biçiminin karşı karşıya getirilmesini yasaklayan esnekliğini örtmemeli, Pouget'nin1 işçilerin doğrudan eylemi bağlamında bahsettiği gibi. Bu düşünme ve algılayış biçiminde aralık vermeksizin erk ve özgürlük, anarşizm arasındaki değişkenler, özgürleştirici projedeki gibi verili bir form ya da durum meydana getirmezler. Dün olduğu gibi bugün de gezegen ölçüsünde, hayatımızın en küçük gerçeğinde mevcut artıksız ve istisnasız, en küçükten en engin kolektif hareketlere ayırt edilemez olan etkileşim.


Anarşizmin temel düşünceleri nelerdir ve diğer özgürleştirme düşüncelerinden, özellikle marksizmden farkını ne koyar? Öte yandan, anarşizmi kuran tarihsel olayları ve bu olayların akımın gelişimindeki önemini belirtebilir misin?


Eylem (ya da "pratik") düşüncesi, doğrudan eylem, yakınlık grupları, otonomi, dernekler, federalizm, bunlar en bilinenleri. Ama özgürlükçü düşüncenin merkezi (eğer bundan bahsedebilirsek), şüphesiz Deleuze ve Guattari'nin tanımladığı anarşi düşüncesidir; "Anarşi, bu garip birlik(telik) kendi kendine hep çokluk der." Anarşi, kimi zaman son derece güçlü bir felsefi düşünce ve kendisinden azı olmayan eylem düşüncesi, çokluğun, otonominin ve varlığın ve kabiliyetinin mutlak tekilliğinin onaylanmasıdır - otonomiden ve tekillikten itibaren- birleşmek ve her zaman daha engin varlıklar kurmak; bir "otonomi demeti" diyordu Proudhon, "özgür güçlerin özgür birliği"nden bahsediyordu Bakunin. Marksizm üzerine olan soruna denebilir ki anarşizmin onla görülecek hiç bir şeyi yoktur. İşçi hareketlerinin kıyısında kesişirler ama her şey onları ayırıyor: determinizme bakışları, tarihin anlamı, teorinin rolü, etiğin önemi, (anarşizm için) en az detay, en az olayın kendi özgül kararının taşıyıcısı olduğu bir gerçeklikten oluşan karakteri ve durumları takip ederek, var olan bütünü dönüştürmek. Marksizm anarşizmle kesişti, mesela Paris Komünü anında veya Rus devriminin başlangıcında, ona kendi bakış açısınca geçici olarak katılarak ya da daha çoğunlukla tam tamına Rusya'da, İspanya'da ve (daha az baskı aracıyla) devrimci işçi hareketlerinin var olduğu ülkelerin çoğunda onu çözmek için. Anarşizm ve marksizm karşılaştılar ama sonuç olarak oldukça az, marksizm proleteryanın daha az devrimci kesimlerine (sosyal demokrasi) uzun zaman kapanarak, Rus devrimi aldatmacasının gölgesinde, İkinci Dünya Savaşı'nın ertesinde, ihtilalci bakış açısını çoktan kaybetmiş hareketi gerçekleştiren araçların etkisiz hale getirilmesinden itibaren devrimci işçi hareketlerinin kalıntılarının üstünde, yeniden doğmadan önce çok kısa bir zaman serpildiler.


Söyleyeceğim şey senin ikinci sorunu cevaplandırıyor. Anarşizmin büyük anlarını genelde Birinci Enternasyonel'in kıyısındaki anlaşmazlıklarda hatırlıyoruz; Makhnovist hareket ya da İspanyol Devrimi. Bu, solcu militan, entellektüel ve tarihçilerin uzun zaman tarih ve geçmişi algılayışları optik bir yanılsamayla marksizmin önemiyle açıklandı. Biraz uzaktan baktığımızda daha iyi algılıyoruz ki marksizmin ve tarihsel determinizm karşısında, anarşizm birkaç nadir, garip ve kimi açılardan raslantısal anla özdeşleşemez. İşçi anarşizmi reformizm ve işçi sınıfına entegre olma arzusu bakımından tarihsel olarak bir istisnadır, özellikle bu hareketlerin en çok sayıda ve en modern olduğu İngiltere, Almanya ya da ABD'de. Ama tam tamına görmek gerekir ki bu özgürlükçü istisna, kapitalizmi doğuşunda -neredeyse bir yüzyıl boyunca- sürekli ya da konjöktürel olarak tehdit etmiş olan devrimci işçi hareketleriyle özdeşleşiyor.


Marksizm ve komünizmin büyük aldatmacası, bir yandan devrimci işçi hareketlerini temsil edenin onlar olduğuna inandırmaktır. Öte yandan işçi reformizmi ve konformizminin dahi devrimci olduğudur ki bu, doğası gereği, bazı çeşitlerinde ve azı için marksist partilerin kılavuzluğunda eksiksiz bir itaati yetkilendirir. Biraz uzaktan bakarak diyebiliriz ki (ama benim bunu göstermeye zamanım yok) bir yüzyıldan fazla süre, işçi ve popüler hareketlerle üretilen özgürleştirici umut, marksist şemalar ve temsillerle hiç bir işi olmayan anarşist projenin özgünlüğünün nöbet değiştirmesi özgürlükçü bir yana doğrudur.


Alternatif küreselleşme hareketi anarşizmin bazı yönlerini kendi içine aldı. Senin "Sözlük"te gösterdiğin gibi, "yakınlık grupları" ya da "doğrudan eylem" anarşist geleneğin merkezindedir. Aynı zamanda, anarşistler, mesela kendi aralarında Küresel Sosyal Forumlarda yer almayı reddederek, alternatif küreselleşmenin bakışının sıklıkla tehlikelerini gösteriyorlar. Bu konuda hissettiklerin neler?


Bir özgürleştirici hareket dirilir dirilmez, kendilerine anarşist desinler demesinler ya da özgürlükçü deneyimleri tanısınlar ya da tanımasınlar, kendiliğinden bir şekilde özgürlükçü bir var oluşu ve bunun formlarını bulunuyor. Üç gariplikle beraber bu, alternatif küreselleşme hareketleri için de geçerli: kendileri için düşündükleri özgürlükçü olma biçimleri ve pratikleri, sadece araçlar olarak değil, ama ifade biçimleri gibi, şimdiden itibaren mevcut düzene alternatif olmak. Öyle ki bu alternatif küreselleşme hareketleri (başka şeyler arasında) potansiyel olarak taşıyıcılar, bu hareketlerin "sonu"nun ve amaçlarının araçlarda içerilmiş olduğu bir ifadede görülüyor, gerisinde değil. Anarşizmi anlamak için temel bir ifadede son ve araçlar neredeyse aynıdır; kısacası kimi zaman teorik ve pratik olan bu düşüncenin bağlarını keşfetmeye başlıyor. Ama geniş teorik miras ve geçmiş özgürlükçü deneyimler, özellikle işçi formunda ve alternatif küreselleşme hareketlerinden çok farklı bir formda. Ama kesinlikle bu fark, özgünlüğü ve özgürlükçü mantığın komün karakterini yakalamasına olanak tanıyor, durumlar, bağlamlar ve harekete geçen güçler ne olursa olsun, alternatif küreselleşme hareketindeki özgürlükçü düşünce ve pratikler yeni teknik ve durumlara bağlılar, "iletişim" yok, araçlar yok, ama anında, baştan başa tüm gezegen ölçüsünde ilişkilenme olasılıkları (yani var oluş tarzları), olabildiğince çok yakınlık grubu çokluğunun seçimi ve bileşimi arasında yer alıyor. Çağdaş anarşizmin, çağının koşullarında Birinci Enternasyonel'in zorlukla denediğini yapmaya olanağı var. Bu noktada, alternatif küreselleşme hareketi, forumlar ve bu hareketin tepesindeki başka geleneksel yapılaştırma tecrübelerinin arasında temsil ve birçok muazzam enternasyonel araç modelleri üstüne olan özgürlükçü eleştirileri anlıyoruz. Özgürlükçü pratikler her zaman yatay bir işlemeyi amaçlıyorlar, bir "içkinlik planı"nın oluşturulması diyecektir Deleuze, yani aralık vermeksizin hareketi ve kolektif eylemleri bu yatay plan üzerine indirmeyi arzularlar. Pozitif anarşi, tarihçi François Godicheau'nun İspanyol Sivil Savaşı üzerine olan kitabında, CNT ve onun kolektif işlemesi konusunda, 1937'e kadar, CNT'nin anarşist olmayı bırakıp, cumhuriyetçi devletin dikey, temsilci ve baskıcı yapıları şeklinde bir aygıt olarak ("üst komite"ler) kaynaşmasından önce betimleniyor. İspanyol CNT, geniş zenginlikte ve geniş bir direniş hareketi arasında, en kuvvetli olduğu zaman her birinin kendi gücünü ve özelliklerini geliştirebildiği yakınlık grupları, otonomlar, akranlar çokluğundan geçen bir "kitle" hareketiydi, sivil savaşın zor koşullarında ve antifaşizmin ve cumhuriyetçi devletin bastırmasının karşısında göstereceği gibi.


Marksist gelenekten duyduğumuzdan farklı bir anarşist devrim anlayışı var mı? Öyle görünüyor ki anarşistler, marksistlerin toplumsal ilişki anlayışındaki sınıf savaşının önemi konusunda uzlaşmıyorlar. Bu noktayı belirtebilir misin?


Anarşist devrim, marksist anlayıştan, gerçekte tentanrıcılığın dinsel ve tanrıdan gelen şemasında karşılaştığımız determinist ve tarihsel vizyonundan radikal olarak farklılaşıyor. Marksist şemaya karşıt olarak, anarşist devrim geleceğe, bugün olmayan ve gelecekte olacak değişikliklere erkin fethinin teminatını veren, erke gelecekte ona bir gerçeklik verecek gibi bel bağlayan ütopik bir söz gibi bağlanmıyor. Özgürlükçü devrimin radikalliği, her zaman geçmişin ve geleceğin şimdide (var olan tek an), şeylerin günlük durumlarında ve özgürleştirici olanaklarda karışmasından yığılan kuvveti ve eskiliğini veriyor. Marksist devrim bir kalkış noktası, gelecek bir biçim değiştirmesi formuyla düşünülüyorsa, özgürlükçü devrim bir sonuç, daha önceden gerçekleşmiş bir değişimin sonucu gibi düşünülür, bir "sonuç" [birçok nedenin birleşmesiyle olan sonuç] diyordu Proudhon. Çünkü gerçekliği oluşturan ilişkilerin sonsuz çokluğunu kucaklıyor, anarşist devrimci düşünce her zaman derhal olan bir dönüşüme bağlı, her durumun, her anın gelecek devrimci dönüşümlerin tümünün taşıyıcısıdır.

Her mücadele, her fay, her uyumsuzluk, her olabileceği kadar küçük yerin adımı, devrimci düşünceyi tekrarlıyor ve deneyimliyor. Bu devrimci düşünceyi, işçi anarşistler nükteyle "Büyük Gece" olarak adlandırıyorlar çünkü mevcut kuvvetlerin bazen bir gece ve bir sabah , bir alacakaranlık ya da tan vakti, durmadan yeniden başlaması ya da anında dönüşüme uğraması söz konusu ki bu durumda o noksanlıkta o anda şeylerin göbeğinde olan başka bir dünyanın varlığının olasılığını tahmin edebiliyoruz.


Bu anlayışta, "sınıf mücadelesi" bir yön kurmuyor. Önemli ama sadece yaşamın tüm görüntüsünü kateden ve özellikle "devrimciler"in dinlenebileceği, ve "Tarih", "Proletarya", "Sosyalizm", tanrısal aşkınlığın bu yeni figürleri adına sayısız alçaklıklarını ispat eden kaçınılmaz bir tarihsel zorunluluğa boyun eğmeyen özgürleşme için bir mücadele yönü.


Çağdaş bir filozofta anarşizmin senin savunduğun formu ağır basan bir yer tutuyor, yani Gilles Deleuze'de. Birkaç kelimeyle onun politik düşüncelerini dile getirebilir misin, ve nelerle anarşizme bağlı olduğunu belirtebilir misin?


Birkaç kelimeyle ifade etmek zor. Deleuze anarşizmden az bahseder fakat anarşinin en iyi tanımını veren odur; "bu garip birlik(telik) kendi kendine hep çokluk der.", önemsiz hiç bir şeyin olmadığı bir tanım, bu durumda tam olarak Deleuze'ün temel kavramlarından birini, "tekanlamlı varlık"ı, ama aynı zamanda Nietzsche'nin "güç istenci"ni vermesiyle aynıdır. Deleuze için, tek anlamlı varlık, güç istenci ve anarşi homologtur, aynı gerçekliği söylemeyi amaçlarlar. Ve bu özgürlükçü proje için herşeyi değiştirir. Daha az ya da daha çok çılgın bir siyaset felsefesi (her hal ve durumda bu ismi hakeder) sosyolojik ve felsefik güçlü akımın başlıca anlatımı Deleuze sayesinde, Spinoza'dan Whitehead'e, Leibniz'den, Nietzsche'den, Gabriel Tarde'dan, Gilbert Simondon'dan geçerek anarşizmi doğurur. Hatta daha iyisi, anarşist hareket, kendi özgül deneyimleri ve yazarlarıyla (Proudhon, Bakunin, Dejacques, vd.) bu güçlü felsefik geleneğe anlam verir, onu yaşamımız için tüm sonuçlarını üretebilecek yeterliliğe ulaştırır. Bu bağlantı, ya da bu yankı, teorik anarşizm, pratik anarşizm ve "postmodern" düşünce olarak adlandırmanın uygun olduğu düşünce arasında güncel olarak tarihsel anarşizmin kıyısında canlı bir tartışma nesnesidir. Farklı özgürlükçü hareketlerin geleceği ve dünyanın olmak üzere olduğu şey karşısında ne bekleyebileceğimiz için önemli tartışmalar. Bana gelince, farklı özgürlükçü işçi hareketlerinin her zaman trajik deneyimlerindeki gibi, anarşist metinlerde farklı araştırmalar arasında bu bağlantının açıklığını göstermeye çalıştım. Başkaları da çalışmaya koyuldular mesela Fransa'da, Kuzey Amerika'da, Türkiye'de ya da Brezilya'da, ve umuyorum ki birçok yayın (bazıları devam ediyor) belirgin bir bakış açısını pekiştirir ve bu umudu tüm taşıyanlar, çok yakında, gerçek bir muhalif alternatif dünyayı inşa eder ve neredeyse her yerde, bize dayatmaya çalışırlar.


Ne tanrı, ne devlet en çok bilinen anarşist söylemlerden birisidir. Bugün politik çevrelerde dinlerin geri dönüşüne tanıklık ediyoruz. Filozof Michel Onfay’ın da düşündüğü gibi senin için de ateist bir mücadeleciliğin harekete geçmesi önemli mi? Sence dinsel inancın ateizmini ayıran kırılma noktası siyasi yönden yerinde mi?


Ateizmi, tanrının reddelişini ve bunların üstünlüğünü yeniden kesinleştirmek gerek. Anarşizm için tanrı figürü ve özellikle de tek tanrıcıların tanrısı (papazları ve imamlarıyla) egemenliğin, sermayenin (ve Piyasanın tanrısallığı), devletin (kolluk kuvvetleri ve tanrının ikiz kardeşi), patriarkanın (bütün despot baba ve erkek kardeşleriyle birlikte), bilimin (insani beyin yıkayıcı uzmanlarıyla, tabi beyaz önlükleriyle), sosyalizmin ve komünizmin (partileri, siyasi merkezleri ve büyük dümencileriyle) bütün biçimlerinini ağır bir açmaz altında bırakır. Özgürlük tasarısının ortasındaki tanrı düşüncesiyle savaşmak, aynı zamanda onu açıklamaya ve doğrulamaya da karşıdır. Anarşizm için belirsiz ve ihtiyatlı agnostisizme sığınmak yeterli değildir. Büyük ve anlaşılmaz bir mutsuzlukla net olarak açıklamanın tersine (Bakunin ile), tanrı varolduğu sürece sıkıntıdan kurtarma görevini üstlenmek zorunda kalmıştır.


Ateist mücadele özgürlük düşüncesinin tam ortasındadır, evet ama bir şartla: modernite ve aydınlanmayla içiçe rasyonalizmiyle ateist mücadele indirgenemez:
Bilimde, gelişmede ve teknikteki inanç (aynı zamanda hepsi saçma ve yabancılaşmış) dini inançların yerini alıyor; laboratuvarlar, bilir kişiler ve uzmanlar tapınaklar ve papazlarla yer değiştiriyor ve bütün bunlar mantığa uygun olarak yapılıyor.


Tarihsel ve coğrafyasal olarak taşmakta olan ve anlam veren özgürlük düşüncesi, felsefi bir gelenekle kaydedildiği gibi aynı zamanda da bu tarihe şekil veren insanlık tarihinin ve farklı uygarlıkların bütününde de kaydedilmiştir. Özgürleştirme kavgası durmadı. Anarşizm Avrupa’nın çeşitli yerlerinde yüz elli yıl önce onu var etmek için ortaya çıktı. Yeniden başlamaktan ziyade anarşizmin ortaya çıkması milyonlarca yıllık insan varoluşuna tüm kıtalar ve bütün uygarlıklar hakkında yeni bir düşünüş kazandırdı. Anarşizmde her zaman yaşamımızın, tarihin kökleri ortaya çıkmalıdır. Çünkü anarşistlerin gözünde dinsel deneyimler insanlığın ve maddenin arasındadır, tanrı yoksa aşkınlık da yoktur. Walter Benjamin’in de gösterdiği gibi onlar: deneyimleri, görünümleri ve uygulamalarıyla özgürleştirici olarak bizim selametimiz, varolan özgürlüğümüz için ortaya çıkan baskının ve egemenliğin yanındaki taşıyıcılardır. Anarşizm geçmişi tahrip etmez. Bir geçmiş asla sona ermez, hiç durmadan başka biçimlere bürünerek tekrar gelir. Deneyimlerin bütününü ve insan davranışlarını ele almak yerine (ki bu da deneyimleri ve durumları yaratan olayların ve kişilerin sonsuz çeşitliliği demektir), zaman ve mekandan bağımsız olan özgürleşme mücadelesinin bir parçası olan dilbilimsel, ulusal ve dinsel gelenekten geçerek geçmişi başka türlü tekrar eder ve onu tekrar düzenler.

Razmig Keucheyan - Solidarité No.102

* http://lagryffe.net/ [ç.n.]
1 Emile Pouget (1860- 1931) Anarşist eğilimli devrimci fransız sendikalist. 1907'den itibaren, CGT [Confederation Generale du Travail; Genel Emek Konfederasyonu] tarafından yayınlanan "Halkın Sesi" gazetesinin sorumlusu.